Welkom
Het is in de kloosterkerk van de predikheren, binnen Antwerpen, dat de kapelmeesters van het Heilig en Lofwaardig Sacrament werden ingesteld door prior Michiel Kersavont en pater prefect Joannes Bervelt, waarschijnlijk voor 1 januari 1692.
Dit blijkt uit de oudst bewaarde rekening van de kapel opgemaakt door meesters Franciscus Wellens en Cornelius Pick. Dat is een mooi verhaal voor wie van geschiedenis houdt, maar dit verhaal is nog steeds levend, want de kapel bestaat nog altijd en streeft nog altijd hetzelfde doel na. Wat was en is nu het doel van de Kapel van het Heilig Sacrament?
Het doel waarvoor onze kapel meer dan 300 jaar geleden werd opgericht en dat gedurende al deze eeuwen ongewijzigd is gebleven, is omschreven in artikel 1 van de statuten, met name “het belijden en het verheerlijken van de Goddelijke Aanwezigheid in het H. Sacrament van de Eucharistie”
Buitenstaanders vragen ons wel eens om uit te leggen waar we ons in zo’n kapel eigenlijk mee bezig houden. Het eerste antwoord is dan steeds dat wat we zijn, veel belangrijker is dan wat we doen. Wij zijn een spirituele broederschap, geen serviceclub, geen sociale of culturele vereniging, vriendenclub of historisch genootschap.
Hoewel we deze spirituele opdracht als broederschap in groepsverband trachten te beleven is dit toch vooral een innerlijke en individuele acte. De uitwendige vorm die we hieraan proberen te geven is belangrijk maar blijft altijd ondergeschikt. Wij hechten veel belang aan het bewaren en doorgeven van waardevolle tradities uit het verleden maar ook dat is niet de essentie van Venerabel. De essentie is het vinden van een manier om het sacrament van de eucharistie een centrale plaats te geven in ons dagelijks leven.
Wij ondervinden dat deelnemen aan de eucharistie een spirituele boost geeft, een unieke genade van een persoonlijke ontmoeting met de Heer die zichzelf op de meest intieme manier schenkt in de gedaanten van brood en wijn.
Geschiedenis
De geschiedenis van onze Kapel van het Heilig Sacrament is ingewikkeld. De stichtingsdatum is niet bekend. Zeker is dat ze ontstond uit de aloude ‘Broederschap van den Soeten Naem’ die vanaf het midden van de 16de eeuw actief was in de Sint-Pauluskerk. In het eerste kwart van de 19de eeuw kreeg onze kapel haar huidige vorm door de fusie met een aantal genootschappen uit de voormalige Sint-Walburgiskerk.
Vanaf hun stichting in 1216 hebben de dominicanen of predikheren het ijdel en oneerbiedig gebruik van Gods naam bestreden. Vloekers werden even streng veroordeeld als ketters. In de 14de eeuw krijgt de eerbied voor de goddelijke naam een mystiek karakter mee onder invloed van de gelukzalige Henricus Suso, dominicaan en theoloog in Konstanz.
Geheel in de geest van de contrareformatie stichten de Antwerpse dominicanen in 1565 in hun kerk, die dan nog in opbouw is, een broederschap ‘des Allerheyligsten Naem Jezus’. De naam Jezus was niet enkel sanctissime (allerheiligst) maar ook dulcissime (allerzoetst). Zo wordt de nieuwe vereniging al spoedig omgedoopt tot “Broederschap van den Soeten Naem”. Het is de eerste broederschap die door de dominicanen in Antwerpen wordt opgericht.
Van in het begin echter zetten de predikheren hun nieuwe lekenbroederschap ook in ter verdediging van het dogma van de ‘praesentia realis’: de reële aanwezigheid van God in de heilige eucharistie in de gedaanten van brood en wijn. Dit is uiteraard niet toevallig. Het was immers de dominicaan Thomas van Aquino, de grondlegger van de scholastiek, die door paus Urbanus IV in 1264 belast werd met het opstellen van gewijde teksten van de heilige mis en het officie. De ‘cultus venerabilis’, de eredienst voor het Heilig sacrament, heeft naast het rozenkransgebed dan ook steeds centraal gestaan in de dominicaanse spiritualiteit.
Omstreeks 1609 bestelde de broederschap bij Rubens, voor haar altaar in de zuidelijk transept, een altaarstuk op paneel: “Het dispuut over het Heilig sacrament”. Dit is enigszins verrassend aangezien men met betrekking tot de devotie voor de heilige naam Jezus eerder een tafereel uit de kindsheid van Jezus kon verwachten. De verandering van thema lijkt er dan ook op te wijzen dat de cultus van het Heilig sacrament op dat ogenblik de eerste doelstelling van de broederschap was geworden.
Uit de Broederschap van den Soeten Naem ontwikkelde zich in de 17de eeuw dan ook de Kapel van het Heilig Sacrament. Hoe en wanneer dit precies gebeurde kan niet met zekerheid achterhaald worden. De oudste bekende rekening van de kapel dateert van 1 januari 1692, een terminus ante quem. De kapel telde 28 leden in 1692.
Zij werd bestuurd door een raad van vier “dienende meesters” die op Sacramentsdag gekozen werden voor vier jaar. Merkwaardig detail: tot aan de Franse Revolutie was het steeds de schatbewaarder die aan het hoofd van de kapel stond.
Rond 1670 ontstaat in een aantal Antwerpse parochie- en kloosterkerken een traditie waarbij de communie om de veertien dagen in plechtige processie naar de zieken wordt gedragen. Her en der worden “confrerieën” van leken opgericht die tijdens de processie het Heillig sacrament “met licht” vergezellen. In de Sint-Pauluskerk wordt zo’n broederschap opgericht in 1673.
Met de Verlichting en de Franse Revolutie breekt een moeilijke tijd aan voor de broederschappen. De Broederschap van den Soeten Naem wordt bij edict van keizer Jozef II in 1786 opgeheven. De leden sluiten zich echter prompt aan bij de kapelheren van het Heilig sacrament. Onder de Franse bezetting worden de dominicanen in 1797 uit hun kerk gedreven en valt de activiteit van de kapellen en broederschappen volledig stil.
Ingevolge het concordaat tussen Napoleon en Pius VII kan de stad Antwerpen in 1803 de voormalige predikherenkerk aankopen en heropenen voor de eredienst. De Sint-Pauluskerk neemt hierbij de parochierechten over van Sint-Walburgis, de oude burchtkerk bij het Steen, die verkocht is en gesloopt zal worden.
Een jaar later wordt de Kapel van het Heilig Sacrament opnieuw gesticht en worden twaalf nieuwe leden aangesteld door pastoor Stordeur, voormalig predikheer.
Sint-Walburgis had echter ook een Kapel van het Heilig Sacrament, Venerabelkapel genaamd, die veel ouder was dan die van de dominicanen. Een eerste spoor van deze kapel vinden we terug in 1499. Daarnaast bestond er ook nog een Confrerie van het Heilig Sacrament.
Beide genootschappen werden van de burchtkerk overgebracht naar Sint-Paulus zodat er bij de heropening van de nieuwe parochiekerk niet minder dan twee Kapellen van het Heilig sacrament, een Broederschap van den Soeten Naem en een Confrerie van het Heilig Sacrament naast elkaar bestonden, die allen de bevordering van de devotie tot de eucharistie tot doel hadden. Het zal nog tot 1820 duren voor beide kapellen en de confrerie formeel fusioneren.
De Broederschap van den Soeten Naem blijft een afzonderlijk bestaan leiden maar komt in de vorige eeuw tot verval. In 1965 viert ze nog haar 400-jarig bestaan maar in 1972 gaat de broederschap formeel op in de Kapel van het Heilig Sacrament. In 1984 wordt de laatste hoofdman van de Broederschap van de XIV-daagse Berechting opgenomen in de Kapel waardoor ook deze aloude broederschap de facto versmelt met Venerabel.
Onze kapel beschouwt zich na 1820 als de rechtsopvolger van de aloude Venerabelkapel van Sint-Walburgis. In 1999 konden wij dan ook luisterrijk ons 500-jarig bestaan vieren met een pontificale heilige miis, opgedragen door Mgr. Van Cauwelaert, bisschop van Inongo en een feestzitting in aanwezigheid van koningin Fabiola. Sedert de herstichting in 1804 werden 209 dienende meesters van Venerabel opgenomen.
Vragen en antwoorden
Wie zijn die heren en dames in hun lange zwarte tabbaarden?
Zij maken deel uit van ofwel de Kapel van het Heilig Sacrament ofwel van de Kapel Onze-Lieve-Vrouw van de Heilige Rozenkrans. Zij worden kapelheren genoemd. Het is een woord dat je niet veel tegenkomt. Het is trouwens een typisch Antwerps fenomeen dat we vooral aantreffen in een aantal monumentale kerken in onze stad.
Waarom die lange zwarte tabbaard?
Wij vormen een broederlijke gemeenschap waarin geen onderscheid mag zijn op basis van leeftijd, geslacht, afkomst, opleidingsniveau of sociale status. De tabbaard die wij dragen is daarvan het uitwendig teken: in de Kapel zijn wij allen elkaars gelijke. De tabbaard is daarbij een teken van nederigheid.
Wat is een Kapel?
Het woord kapel is afgeleid van het Latijnse cappa = mantel, verkleinwoord capella. Het verwijst naar de mantel van Sint-Maarten (Martinus), bisschop van Tours (316 – 397). Sint- Maarten gaf zijn halve mantel weg aan een bedelaar. De reden dat Sint-Maarten slechts een halve mantel schonk is dat een Romeinse officier zelf de helft moest betalen, de andere helft werd door de keizer betaald. De mantel werd een relikwie en de ruimte waarin deze mantel werd bewaard ging capella of kapel heten. Van relikwiebewaarplaats werd kapel een naam voor een bedehuis. (Bron: zie ook OLV van de Rozenkrans)
Inzet in de gemeenschap?
Venerabel is geheel ingebed in de parochiegemeenschap van Sint Paulus. Onze leden worden dan ook aangemoedigd om zich actief in te zetten in de andere geledingen van deze gemeenschap die werken rond specifieke opdrachten: beheer van het kerkgebouw, armenzorg, toeristisch onthaal, catechese, muziek enz. Onze Kapel biedt een menselijk potentieel aan kennis, ervaring en werkkracht waaruit de parochiegemeenschap kan putten om Kerk te zijn in deze tijd en in onze stad. Deze vormen van engagement blijven echter altijd onderscheiden van het lidmaatschap van onze Kapel, dat een geheel specifieke finaliteit en een eigen waarde heeft.
Is de zending van de Kapel nog actueel?
Wij zijn er van overtuigd dat onze zending in een context van verregaande secularisering nog steeds actueel en meer dan ooit noodzakelijk is. Hoe de Kerk in Europa en in ons bisdom er in de nabije en de verre toekomst zal uitzien, kan niemand voorspellen. Wellicht zal de ontkerkelijking zich nog verder doorzetten. Maar tegelijkertijd heeft de mens meer dan ooit behoefte aan zingeving.
De maatschappelijke relevantie van biddende, gelovige kernen die mensen willen onthalen in de geest van de Blijde Boodschap, wordt niet gemeten aan de hand van structuren of aantallen. Van belang is enkel de authenticiteit van hun inspiratie. “Waar er twee of drie verenigd zijn in mijn Naam, daar ben Ik in hun midden” zegt Christus (Mat. 18, 20). Wanneer onze Kapel samen komt om Eucharistie te vieren, om samen te bidden, zorg te dragen voor mensen of om te feesten, vormen wij Kerk. <
Wij menen dat de Sint-Pauluskerk door haar rijke cultuur-historische traditie en haar uitstraling op het vlak van liturgie en muziek een bijzondere plaats inneemt binnen het kerkelijk landschap van ons bisdom. Dit moet het mogelijk maken om randkerkelijken en zoekende mensen te verwelkomen en hen iets te laten zien van Gods gelaat. Aan die taak wil onze Kapel ten volle meewerken.
Historische doelstellingsverklaring
De Kapel van het Heilig Sacrament (Venerabelkapel) in de parochiekerk van de Heilige Paulus te Antwerpen is een aloude katholieke broederschap die als doel heeft: het belijden en verheerlijken van de goddelijke aanwezigheid in het Heilig sacrament van de eucharistie.
Rubens en de Kapel van het Heilig Sacrament
In 1609 bestelt de ‘Capelle van den H. Soeten naam Jhesus en den Heiligen Sacramenten’ een altaartuk bij P.P. Rubens. Normaal moest het een tafereel zijn dat de Besnijdenis voorstelt, maar de opdracht luidt: ‘Een dispuut van het Heilig sacrament’.
Rubens schildert op een altaartafel een verheerlijkte monstrans met hostie. Zo symboliseert hij de Zoon, waar hij bovenaan in de hemel de beeltenis plaatst van de Vader en, in de gedaante van een duif, de Geest.
Rubens heeft dit thema trouwens nog vaker gebruikt, onder meer in de reeks wandtapijten ‘De triomf van de eucharistie’.`
Laten we kapelheer Peter De Vos aan het woord in een clip, opgenomen in het kader van Vlaamse Meesters in situ in 2019.
Sacramentsdag
Voor onze kapel is Sacramentsdag het hoogfeest bij uitstek. In Sint-Paulus proberen we dit sinds een aantal jaren met de nodige luister te vieren op de eerste zondag na Corpus Christi.
Onze muziekkapel voert dan een grote orkestmis uit met aanbidding van het Allerheiligste in de tijdloze traditie van de cultus venerabilis, zoals die werd opgesteld door de heilige Thomas van Aquino in de 13de eeuw.
Op Witte Donderdag herdenkt de Kerk het Laatste Avondmaal en de instelling van de eucharistie. Het is het grote feest van het Heilig sacrament. Omdat in het kader van de Goede Week op deze dag nog andere plechtigheden worden gevierd, lijkt het logisch dat de instelling van de eucharistie op een andere tijd van het jaar met luister wordt herdacht. Dit geschiedt op Sacramentsdag.
Het is de cistercienser slotzuster Juliana van Mont Cornillon, nabij Luik (1192-1258) die bij de kerkelijke overheid aandringt om deze speciale herdenking toe te voegen aan het liturgische jaar. Paus Urbanus IV, gewezen aartsdiaken van Luik, zorgt daarvoor. Hij gelast de dominicaan Thomas van Aquino (1225-1274) met het opstellen van de gewijde teksten van mis en officie. In 1264 publiceert Urbanus IV de bul ‘Transitus’. Later dat jaar sterft en het is slechts in 1311 dat paus Clement V deze beslissing over heel de Kerk kan doorzetten.
Het is dan ook op het einde van de 13de eeuw, begin 14de eeuw, dat het gebruik in voege lijkt te komen om het Heilig sacrament ter verering uit te stallen in een monstrans. Daarom vind je ook een monstrans in het logo van de Kapel van het Heilig Sacrament.
Jaarlijks benefietconcert
De grote orkestmissen in Sint-Paulus zijn nog steeds gratis, maar een volledig koor en orkest inzetten kan slechts mits een financiële inspanning. De Kapel van het Heilig Sacrament deelt mee in deze kosten door de orkestmis op Sacramentsdag te financieren.
Dit lukt ons dankzij sponsoring en een jaarlijks benefietconcert.
Tegelijk willen wij, in een ontspannen sfeer, de vele liefhebbers van de door ons gesponsorde missen laten genieten van hemelse muziek, met mogelijkheid om elkaar beter te leren kennen tijdens de receptie achteraf.
Artiesten zoals Elise Caluwaerts, sopraan, en Wilfried Van den Brande, bas-bariton lieten tijdens vorige gelegenheden schitterende opera-aria’s door de gewelven klinken.
Wegens Covid-19 konden deze concerten niet doorgaan in 2020 en 2021. Hopelijk lukt dit wel in 2022. Houd daarom zeker onze kalender in het oog!
Links
Kapel van Onze-Lieve-Vrouw van de Heilige Rozenkrans
Sint-Paulus kerk, Antwerpen
rozenkranskapel@sintpaulus.be
Broederschap van Onze-Lieve-Vrouw van Goed Succes
Sint-Antonius kerk, Antwerpen
antoniusvanpaduaantwerpen@gmail.com
Kapel van Onze-Lieve Vrouw van de Karmel
Sint-Carolus Borromeus kerk, Antwerpen
mpvm@telenet.be
Kapel van het Venerabel
Onze-Lieve-Vrouwekerk, Antwerpen
www.venerabel.be
Kapel van het H.Sacrament
Sint-Jacobs kerk, Antwerpen
Daniel.vanroye@outlook.be
Kapel van Onze-Lieve-Vrouw
Sint-Jacobs kerk, Antwerpen
Johan.kiebooms@kiebooms.be
Kapel van O.-L.-Vrouw
Sint-Andries kerk, Antwerpen
www.sint-andrieskerk.be
Confrérie van het Allerheiligste Sacrament
Sint-Niklaaskerk, Sint-Niklaas
Sacrament.sintniklaas@gmail.com
Broederschap van Onze-Lieve-Vrouw ter Potterie
Onze-Lieve-Vrouw ter Potterie kerk, Brugge
Broederschap van Onze-Lieve-Vrouw van Blindekens
Onze-Lieve-Vrouw van Blindekens kapel, Brugge
Broederschap van Onze-Lieve-Vrouw Virga Jesse
Hasselt
Broederschap van Onze-Lieve-Vrouw van den drogen boom
Brugge
Broederschap van Sint-Gummarus
Sint-Gummarus kerk, Lier
Edele Confrérie van het Heilig Bloed
Basiliek van het Heilig Bloed, Brugge
Burg 13, 8000 Brugge tel. 050-33.67.92
Wie is wie
Voorzitter: Chris Claessens
Ceremoniarius: Peter De Vos
Secretaris: Herman Deben
Penningmeester: Frank Diels
sacramentskapel@sintpaulusantwerpen
Nieuwsbrief
We verzenden een wekelijkse nieuwsbrief met activiteiten en informatie over Sint Paulus.
