Kerk

Met stijl: Brabantse hooggotiek

De internationale gotische stijl kent in het hertogdom Brabant, met o.m. Antwerpen, een eigen regionale variant, bijzonder bij de kerkenbouw.

De karakteristieken van deze Brabantse gotiek toegepast in de Sint-Pauluskerk zijn:

• Een zeer sobere buitenarchitectuur. Kloosterkerken zijn ingebouwd, maar in Brabant zijn ook de stadskerken sinds de 16^deeeuw door huizen omringd, waardoor aan de buitenkant enkel de portalen zichtbaar zijn. Een sobere vormgeving is ook het kenmerk van de bedelorden. In Sint-Paulus vormt het laat-gotisch maaswerk in de venstermonelen de enige versiering van het exterieur.
• gecompartimenteerde loopgangen met (hoge) borstwering onder de bovenlichten, als een soort verbastering van het oorspronkelijke triforium.
• Zuilen op achtkantige sokkels. Soms zijn die zuilen, zoals in de Sint-Pauluskerk, cilindrisch en worden ze bekroond door een kapiteel met koolbladmotief. Het effect hiervan is minder gestroomlijnd dan bij de bundelpijlers zonder kapiteel.
• De grotere compartimentering bij de glasramen blijft hier beperkt tot vier. Omdat er maar heel weinig muurvlakte overblijft, is het resultaat ongelooflijk elegant, vooral omdat de proporties zo evenwichtig zijn: de onderste arcade neemt evenveel plaats in als de lichtbeuk, waarbij de balustrade van de loopgang als discrete scheiding dient.

Voor de binnenmuren werd baksteen gebruikt, terwijl de buitenparamenten en de constructieve onderdelen in Ledische zandsteen zijn.

Afmetingen

De volledige dakoppervlakte meet ongeveer 3.000 m², is bedekt met bijna 200.000 leien, die elk bevestigd zijn met twee koperen nagels en alles samen 87 ton wegen.

• lengte: totaal ca. 88 m, bestaande uit het schip (38,32 m), de dwarsbeuk (11,60 m) en het koor (39 m)
• hoogte: schip, dwarsbeuk en koor: 24,9 m, viering: 26 m
• breedte: totaal 25 m, waarvan middenbeuk 11,3 m, koor 11,1 m

Met ruimtelijke symboliek

Momenteel steekt het vloerniveau van de kerk ca. 1,70 m uit boven het straatoppervlak. De treden in de Nosestraat laten je ook de figuurlijke ‘verhevenheid’ van de gewijde ruimte aanvoelen, indachtig de psalmtekst “Laten wij opgaan naar het huis van de Heer” (Ps. 122:1). Hier word je opgenomen in het schone, dat boventijdelijk is. De kerk is immers geen gewone ruimte voor kerkelijke vieringen, maar wil ‘het hemelse Jeruzalem’ uitbeelden.

De gewijde kerk is allereerst bedoeld als het huis van God, waar men te gast mag zijn, in het bijzonder aan het altaar, en zich laat doordringen door het licht van Gods nabijheid. Hier komt men in een andere dimensie van het leven, die verwijst naar het volmaakte en het eeuwige. De gewijde ruimte leent zich om de majesteit van God aan te voelen dankzij de volgende kenmerken:

De grootsheid

De hoogte, die reikt tot 24,90 m in het koor en 26 m in het stergewelf van de viering, in combinatie met het uitzonderlijke dieptezicht (van 88 m), dat te danken is aan het lange koor, bepaalt de grootsheid. Helaas, het kleurlicht van de glasramen, dat de ruimte verder deed uitdeinen, is niet meer. Het ruimtelijk effect was zeker nog groter voor wie vroeger in zo’n klein huisje aan de voet van de gevel woonde. Symbolisch wordt dit religieuze idee van Gods oneindigheid (‘transcendentie’) ondersteund door de goudkleurige sterren, die het uitspansel van de hemel uitbeelden. Zoals de sterren niet te grijpen of te vatten zijn met de handen, zo is God niet te be-grijpen of te be-vatten met het verstand. Hoezeer God ons beperkte denkvermogen overstijgt, werd tot in de 15de eeuw op een zijaltaar verhalend verbeeld door een schilderij van Sint-Augustinus, die aan het strand een knaapje ontmoet dat tevergeefs tracht het water van de hele zee in een putje te gieten. De heilige die de ernst van deze poging in vraagt stelt, krijgt echter als repliek dat zíjn poging om het hele mysterie van God te vatten, nog minder realistisch is.

Met de Apostelen als symbolische steunpilaren

De symboliek van de twaalf apostelen speelt in op de architectuur zelf van het kerkgebouw, meer bepaald op de twaalf zuilen die het middenschip dragen. In zijn Brief aan de Galaten (2:9) noemt Paulus de apostelen “de steunpilaren van de Kerk”. In Apocalyps (21:14), waar de muur van het hemelse Jeruzalem ondersteund wordt door twaalf zuilen met daartussen de namen van ‘de Twaalf’, is de architectonische symboliek nog explicieter.

Boven elke zuil staat een meer dan levensgroot witstenen apostelbeeld (2,25 m hoog), van de hand van Michiel I van der Voort. Voorstudies ervan worden bewaard in het Antwerpse Prentenkabinet; één bozzetto, dat van Andreas, in Brussel (KMSKB). Om de reeks volplastische beelden financieel te kunnen realiseren, wordt elk apostelbeeld toegewezen aan het epitaaf van een particuliere, welgestelde burger, met het grootse voetstuk als tekstplaat voor hun epitaaf. Alle personen die hier in de herinnering ‘leven’, behoren tot dezelfde kapitaalkrachtige familie Emtinck. De volgorde van de namen van de familieleden is chronologisch volgens hun sterfdatum, te beginnen bij Petrus, met Eduard I († 1620), de stamvader te Antwerpen. Eduard III († 1724), advocaat en aalmoezenier, zoals vermeld op zijn epitaaf onder de apostel Johannes, blijkt de meest centrale figuur van de twaalf vermelde familieleden. Hij is de vader van de zes kinderen wier namen – soms pas decennia – na de realisatie van de epitaafreeks werden aangebracht onder de laatste zes apostelbeelden. Bovendien komt zijn sterfdatum het best overeen met de stilistische datering van 1700-1720.

De teksten en foto’s die op deze pagina vermeld worden zijn voor het grootste deel overgenomen uit de website van Toerisme Pastoraal Antwerpen: www.topa.be – waar u ook de volledige versie kan consulteren. We hebben bij de redactie eigen accenten gelegd en relevante foto’s toegevoegd.

De teksten en foto’s over de Sint-Pauluskerk op de website van TOPA zijn ook gepubliceerd in het meest recente standaardwerk over onze kerk, dat tijdens de bezoekuren te koop is aan de balie, een echte aanrader:

Rudi MANNAERTS, Sint-Paulus, de Antwerpse dominicanenkerk, een openbaring. Het is een uitgave van vzw Maria-Elisabeth Belpaire en vzw Toerismepastoraal Antwerpen, met steun van het Willy Hendrickx fonds, ISBN 9789080645165.

We danken E.H. Mannaerts en zijn gedreven team voor de toelating om uit zijn werk te kopiëren voor deze website van de Sint-Pauluskerk.